ایجاد لکه های تیره روی پوست می تواند برای خیلی از افراد نگران کننده و بعضا ترسناک باشد. عامل اصلی ایجاد این لکه های تیره، آنزیمی است به نام تیروزیناز (Tyrosinase). این آنزیم مسئول تولید ملانین یا رنگدانه ها در سطح پوست است. عوامل زیادی می توانند باعث شوند فعالیت این آنزیم بیشتر شده که در نهایت باعث ایجاد نقاط پر رنگ و تیره روی پوست شوند. معمولا در منابع علمی، از نور خورشید به عنوان عاملی مهم در فعال شدن تیروزیناز یاد می شود و به همین دلیل است که متخصصان پوست پیشنهاد می کنند که همیشه روزها (چه آفتابی و چه ابری) از یک ضد آفتاب روی پوست استفاده شود. عوامل دیگری نیز در افزایش کارکرد تیروزیناز و ایجاد لکه های تیره روی پوست موثرند. از جمله این عوامل می توان به افزایش سن، ژنتیک، میزان ترشح هورمونها، بارداری، آکنه، استفاده از اسکرابهای خشن و همچنین وکس موهای زاید اشاره کرد.
هیدروکینون معروفترین و اثرگذارترین ماده ای است که بطور گسترده برای درمان لکه های تیره پوست تجویز می شود. معمولا داروها و محصولات مراقبت از پوستی که نیاز به نسخه پزشک ندارند حاوی هیدروکینون زیر 2 درصد هستند و سایر داروها که باید برای خرید آنها نسخه داشت از هیدروکینون با درصد بالای 4 استفاده می کنند. لازم به ذکر است که وقتی صحبت از روشن سازی پوست می شود، منظور روشن ساختن نقاط تیره پوست است نه روشن تر شدن کل پوست صورت. اگر پوستی تیره دارید، هیدروکینون نمی تواند باعث روشن تر شدن آن شود!
ما در این مقاله، ابتدا به تشریح کارکرد، فواید و همچنین مضرات هیدروکینون می پردازیم و سپس ترکیباتی که کارکردی مشابه هیدروکینون دارند و می توانند جایگزین بهتری برای آن باشند را معرفی می کنیم. با ما همراه باشید.

هیدروکینون چیست؟

هیدروکینون نوعی سفید کننده پوست است که برای روشن شدن مناطق تیره پوست مانند کک و مک، ملاسما (از شایع ترین اختلالات افزایش رنگدانه پوست)، لكه های ایجاد شده بر اثر نور خورشید، لکه های پیری و جوش های آکنه استفاده می شود. هیدروکینون در ترکیب با سایر محصولات آکنه مانند رتین-آ (Retin-A) می تواند به طور چشمگیری به بهبود رنگ پوست کمک کند.

هیدروکینون چگونه کار می کند؟

هیدروکینون با کاهش تولید و افزایش تجزیه ملانوزوم ها در ملانوسیت ها کار می کند و این عمل را با جلوگیری از فعالیت تیروزیناز (آنزیم مورد نیاز برای تولید ملانین) انجام می دهد.
ملانین رنگدانه ای است که به پوست و موهای ما رنگ می بخشد. بعضی اوقات ، به دلیل قرار گرفتن در معرض آفتاب، التهاب، تغییرات هورمونی یا افزایش سن، پوست ما مقدار زیادی ملانین تولید می کند. هیدروکینون تولید ملانین را کُند و لکه های پوست را کم رنگ کرده از تشکیل لک های جدید جلوگیری می کند.

هیدروکینون برای اثرگذاری به چقدر زمان نیاز دارد؟

در بیشتر موارد، روشن شدن پوست باید پس از چهار هفته درمان دیده شود. گاهی ممکن است دیدن تغییرات بیشتر از این هم طول بکشد، اما اگر بعد از سه ماه درمان هیچ اثر روشن کننده ای مشاهده نشود ، باید مصرف هیدروکینون را متوقف کرد. لازم به ذکر است که مصرف محصولات حاوی هیدروکینون حتما به مشاوره پزشک متخصص نیاز دارد و باید از مصرف خودسرانه آن خودداری کرد.
برای افزایش اثربخشی هیدروکینون، نباید در معرض آفتاب قرار بگیرید، بهتر است لباس محافظ بپوشید و در خارج از خانه از ضد آفتاب با SPF بالای 50 استفاده کنید. همچنین از لامپ های خورشیدی و یا سولاریم استفاده نکنید.

نکات لازم و موارد احتیاطی جهت استفاده از هیدروکینون

• قبل از اعمال مقدار زیادی از کرم، مقدار بسیار کمی از آن را در مکان لکه یا تیرگی مورد نظر بمالید و حساسیت پوست خود را امتحان کنید. اگر ظرف 24 ساعت هیچ قرمزی یا خارشی ایجاد نشد، به استفاده از آن ادامه دهید.

• برای استفاده، ابتدا پوست خود را تمیز کرده و خشک کنید سپس یک لایه نازک از کرم هیدروکینون را در محل لکه یا تیرگی پوست به خوبی بمالید. این عمل را دو بار در روز انجام دهید (بهتر است مقدار و دفعات مصرف طبق نظر پزشک متخصص باشد).

• برای پوشاندن نواحی مورد نظر به اندازه کافی از کرم هیدروکینون استفاده کنید و از اعمال آن بر روی سایر نواحی پوست خودداری کنید، زیرا این کار موجب روشن شدن آن قسمتها نیز میشود. از این رو پس از استفاده دستهای خود را بشویید، مگر اینکه این تیرگی ها و لکه ها در دستهای شما نیز وجود داشته باشد.

• از اعمال کرم هیدروکینون در اطراف چشم ها، دهان و سایر غشاهای مخاطی خودداری کنید.

• از استفاده همزمان سایر محصولات موضعی دارویی (به ویژه محصولات پراکسید) در همان نقاطی که هیدروکینون را اعمال کرده اید خودداری کنید، مگر اینکه با تشخیص پزشک انجام شود.

• هنگام استفاده از مواد آرایشی غیر دارویی، ضد آفتاب ها و لوسیون های مرطوب کننده، ابتدا از هیدروکینون استفاده کنید، چند دقیقه صبر کنید سپس آنها را روی هیدروکینون اعمال کنید.

• هنگام استفاده از هیدروکینون، از بنزوئیل پروکسید، هیدروژن پراکسید یا سایر محصولات پراکسید استفاده نکنید. زیرا ممکن است موقتا باعث ایجاد لکه های تیره روی پوست شود. اگر به طور تصادفی آنها را با هم استفاده کردید، پوست خود را با آب و صابون بشویید تا لک آن برطرف شود.

• کرم های هیدروکینون ممکن است حاوی متابی سولفیت سدیم (Sodium metabisulfite) باشد که میتواند در برخی افراد مستعد، واکنش های آلرژیک جدی و بسیار خطرناک (از جمله آنافیلاکسی) ایجاد کند.
• هیدروکینون نباید در دوران بارداری یا هنگام شیردهی استفاده شود.

عوارض هیدروکینون چیست؟

• هر چند هیدروکینون نقاط و لکه های تیره پوست را روشن می کند اما این ماده در تماس با نقاط اطراف لکه ها، رنگ پوست این نواحی را نیز روشن می کند که به آنها نقاط هاله ای (halo spots) می گویند.

• هیدروکینون میتواند باعث ایجاد واکنش های آلرژیک، سوزش شدید، خارش، ایجاد پوسته یا التهاب در نواحی تحت درمان شده و موجب تغییر رنگ غیرطبیعی پوست شود. در این صورت باید به سرعت مصرف آن را متوقف و به پزشک مراجعه کنید.

• استفاده طولانی مدت از هیدروکینون منجر به ایجاد اکساجنس آکرونوسیس (Ochronosis Exogenous) که یک رنگدانه سیاه، قهوه ای و آبی رنگ روی پوست است، میشود. این حالت بیشتر در افراد با رنگ پوست تیره دیده میشود. در حالیکه از مواد حاوی هیدروکینون انتظار از بین بردن لک و روشن کردن پوست را داریم، مصرف آن در دراز مدت، میتواند نتیجه معکوس داشته باشد.

• به ترکیبات برخی کرم های هیدروکینون مقداری جیوه اضافه می کنند. این کار باعث میشود تا اثر سفید کنندگی آن روی پوست افزایش یابد. وجود جیوه در ترکیبات هیدروکینون می تواند منجر به از بین رفتن حالت کشسانی پوست و نارسایی کبد و کلیه شود.

• هیدروکینون ماده ای سیتوتوکسیک (cytotoxic) و جهش زا (mutagenic) است. یعنی علاوه بر سمی بودن برای سلول ها می تواند باعث تغییر در DNA آنها نیز شود.

• هیدروکینون باعث می شود تا پوست بدن بیشتر در معرض اشعه فرابنفش قرار گیرد. این ماده میتواند حساسیت پوست را در نور مستقیم خورشید افزایش داده باعث ایجاد لک و سوختگی های پوستی شود. همچنین ترکیبات موجود در هیدروکینون در لیست مواد حاوی کارسینوژن (سرطان زا ) قرار گرفته است.

بسیاری تصور می کنند هیدروکینون یک راه حل سریع برای دستیابی به رنگ پوست روشن تر و یا درمان لکه های خورشیدی یا تیره روی پوست است. اما حقیقت آن است که ترکیبات موجود در هیدروکینون می تواند دقیقاً منجر به ایجاد چنین مشکلات پوستی شود. به همین دلیل بهتر است آن را از لیست محصولات مراقبت از پوست خود خارج کنید. اما اگر هنوز تصمیم به استفاده از آن گرفتید، خطرات آن را به خاطر بسپارید و با احتیاط کامل از آن استفاده کنید.

حالا سوال این است: با توجه به مضرات متعددش، آیا جایگزینی بهتر از هیدروکینون نیز وجود دارد؟

بله. ترکیبات روشن کننده معروفی وجود دارند که همان کار هیدروکینون را انجام می دهند ولی با مضراتی بسیار کمتر. ما در این قسمت به توضیح معروفترین این ترکیبات می پردازیم:

معروف ترین جایگزین های هیدروکینون کدامند؟

در زیر به معرفی 7 جایگزین هیدروکینون می پردازیم. قبل از اعمال مواد زیر، حتما آنها را در ناحیه کوچکی روی دست خود تست کنید تا از میزان حساسیت و واکنش های آلرژیکی آن روی پوست مطمئن شوید. همچنین همیشه قبل از استفاده از آنها، مشورت با یک پزشک متخصص پیشنهاد می شود.

ویتامین C یا اسکوربیک اسید (Ascorbic Acid)

این ماده در بسیاری از محصولات مراقبت از پوست وجود دارد. ویتامین C یک آنتی اکسیدان بالقوه است که با رادیکالهای آزادی که منجر به تیره شدن رنگ پوست میشوند، مبارزه می کند. از آنجا که این ماده دوام کمی دارد، به صورت ترکیب با مواد دیگر به کار می رود. ویتامین C با تبدیل دوپاکینون (dopaquinone) به ال-دوپا (L-DOPA) و واکنش با یون مس موجود در تیروزیناز، از تولید ملانین یا رنگدانه پوستی جلوگیری می کند. عوارض جانبی توام با خارش یا تحریکات پوستی در ویتامین C بسیار کمتر از هیدروکینون بوده از درجه سلامتی بالاتری برای پوست برخوردار است.
دوز مورد نیاز برای اثرگذاری اسید اسکوربیک یا ویتامین C، پنج درصد و منیزیوم اسکوربیل فسفات که از مشتقات ویتامین C است، 10 درصد میباشد. اثربخشی هر دو محصول کمتر از هیدروکینون اما ملایم تر از آن هستند.

آزلائیک اسید (Azelaic Acid)

آزلائیک اسید یکی دیگر از جایگزین های رایج برای هیدروکینون است و در حبوبات، گندم و جو یافت می شود. این ماده نه تنها باعث روشن تر کردن پوست میشود  بلکه در درمان آکنه نیز نقش مهمی دارد. آزلائیک اسید التهاب را کاهش داده و از تولید کراتین می کاهد. کراتین باعث افزایش رشد باکتری های آکنه میشود. آزلائیک اسید کمی ملایم تر از هیدروکینون بوده اما در ترکیب با رتینوئیدها می تواند به اثرات هیدروکینون نزدیک تر شود.

آزلائیک اسید با جلوگیری از فعالیت تیروزیناز، از رشد سلول های تولید کننده ملانین جلوگیری می کند. این ماده به دلیل کمتر بودن عوارض جانبی آن که سوزش و قرمزی خفیف است، به عنوان یکی از روشن کننده های معروف پوست شناخته میشود.

آزلائیک اسید با غلظت 15 تا 20 درصد میتواند جایگزین مناسبی برای هیدروکینون 4 درصد باشد.

هر چند آزلائیک اسید یکی از ملایم ترین روشن کننده های پوستی است اما از عوارض جانبی آن میتوان در برخی موارد به سوزش و قرمزی، مخصوصا در افراد با پوست حساس اشاره کرد.

آربوتین (Arbutin)

آلفا آربوتین اغلب به عنوان جایگزین ایمن تری برای هیدروکینون به بازار عرضه می شود. در حالی که هیدروکینون با از بین بردن سلول های تولید کننده رنگدانه و ملانین کار می کند ، آربوتین باعث مهار آنزیم های تحریک کننده سلول های تولید کننده رنگدانه می شود.

آربوتین گاهی اوقات به عنوان “هیدروکینون طبیعی” نیز شناخته می شود و ساختار شیمیایی آن مشابه هیدروکینون اما با عوارض جانبی کمتر است. این ماده در عصاره برگ های توت خرسی و به میزان کمتری در برگ های زغال اخته و بلوبری یافت می شود.

آربوتین با کند کردن روند رشد ملانوزوم ها، از رسیدن ملانین ها به سطح پوست جلوگیری کرده و باعث روشن تر شدن پوست میشود. رایج ترین فرمولاسیون آن آربوتین  5٪ است، اگرچه فرمولاسیون بالاتر نیز وجود دارد اما غلظت بالاتر آربوتین علاوه بر ایجاد التهاب، خطرات PIH (فشار خون بالا ناشی از بارداری) را نیز افزایش می دهد.

هر چند آربوتین میتواند برای همه نوع پوستی مفید باشد اما در موارد نادری میتواند نتیجه معکوس داشته باشد. از جمله آنها میتوان به موارد زیر اشاره کرد:

• تحریک پوست که میتواند منجر به ایجاد آکنه خفیف شود.

• حساسیت و سوختگی زیر نور خورشید

• واکنش های آلرژیک و قرمزی پوست

کوجیک اسید (Kojic Acid)

کوجیک اسید از یک نوع قارچ ژاپنی تهیه میشود. اما این ماده چطور از جنگل های ژاپن به کرم های پوست با کمترین عوارض جانبی راه پیدا کرده است؟ در ابتدا از کوجیک اسید برای تازه نگه داشتن میوه و جلوگیری از فاسد شدن آنها استفاده میشد اما بعدها زنان ژاپنی به مدت چند دهه از کوجیک اسید برای روشن تر کردن پوست خود استفاده می کردند. اما اکنون نتایج تحقیقات نشان می دهد که چطور کوجیک اسید به طرز موثری پوست را روشن و رنگ آن را یکدست می کند.
کوجیک اسید با جلوگیری از تولید تیروزیناز، میزان تولید ملانین های پوست را کاهش می دهد و به ملانوسیت هایی که باعث تشکیل ملاسما می شوند حمله می کند. در نتیجه باعث روشن شدن لکه های تیره روی پوست میشود.
بهترین غلظت آن برای اثرگذاری روی پوست بین 1 تا 4 درصد است. کوجیک اسید معمولا در ترکیب با سایر روشن کننده های پوست مانند رتینوئیدها یا اسید گلیکولیک به کار می رود.
هر چند تحریک پذیری کوجیک اسید در مقایسه با هیدروکینون کمتر است اما میتواند باعث تحریک و ایجاد آلرژی برای پوست های حساس شود.

عصاره لیکوریس (Licorice Extract) یا گیاه شیرین بیان

موارد استفاده عصاره لیکوریس تنها در شکلاتها نیست (آبنبات شیرین بیان). این ماده کاربردی یک روشن کننده طبیعی پوست است که برای از بین بردن لک های پیری، لکه های خورشیدی، ملاسما و غیره به کار می رود. این ماده همچنین باعث تنظیم چربی های اضافی روی پوست میشود.
عصاره لیکوریس ماده ای عالی بخصوص برای پوست های حساس است و می تواند قرمزی، خارش و پف صورت را التیام بخشد. به همین دلیل این ماده ضد تحریک، با داشتن عوارض جانبی بسیار کمتر می تواند جایگزین مناسبی برای هیدروکینون باشد.
روشن کننده پوست عصاره لیکوریس با غلظت 10 درصد و بالاتر به عنوان ماده آرایشی کاربرد دارد. عصاره لیکوریس یکی از ملایم ترین روشن کننده های پوست است و خاصیت نرم کنندگی نیز دارد. به همین دلیل جایگزین خوبی برای هیدروکینون بوده و مناسب برای پوست های حساس می باشد.

نیاسینامید (Niacinamide)

نیاسینامید که با نام های نیکوتین آمید و ویتامین B3 نیز شناخته می شود نوعی آنتی اکسیدان است که بر خلاف ویتامین C از اثربخشی و دوام بالاتری برخوردار است. عملکرد این ماده جلوگیری از رسیدن رنگدانه ها به سطح پوست است و در نتیجه باعث کاهش رنگ تیره و لک های (ایجاد شده بر اثر افزایش سن) پوست شده موجب روشن شدن و صافی پوست میشود. نیاسینامید، همچنین با افزایش سطح سرآمید (از خانواده لیپیدهای مومی) و اسیدهای چرب، آبرسانی به پوست را افزایش می دهد. این اثر باعث می شود پوست نرم و لطیف تر شده و کمتر در معرض تحریک و التهاب قرار بگیرد. افزایش رطوبت و آبرسانی به پوست در دراز مدت میتواند سرعت رشد چین و چروک و ناصافی های پوستی را کاهش دهد. باید گفت که در دوزهای بالا، نیاسینامید ممکن است موجب تحریک در برخی پوست های حساس نیز بشود.

نیاسینامید با غلظت 4 تا 5 درصد میتواند جایگزین مناسبی برای هیدروکینون باشد. همچنین میتواند با سایر روشن کننده های پوستی نیز به کار رود.

نیاسینامید ترکیبی ملایم تر نسبت به هیدروکینون بوده و از عوارض جانبی آن میتوان به تحریک پذیری جزئی پوست اشاره کرد که به ندرت اتفاق می افتد.

رتینوئید (Retinoid)

محصولات رتینوئید مانند رتینول و تریتینوئین جایگزین های مناسبی برای هیدروکینون بوده از مشتقات ویتامین A هستند. آنها می توانند لک و تغییر رنگ پوست را به تدریج از بین ببرند به خصوص اگر علت آن آکنه و یا لک های خورشیدی باشد.
رتینول و رتینوئیدهای موضعی با افزایش روند ساخت سلول های جدید، رنگدانه های پوستی را کاهش می دهند و باعث یکنواخت شدن رنگ پوست می شوند. آنها همچنین می توانند باعث افزایش اثربخشی سایر کرم ها و پمادهای موضعی روی پوست شوند.
بسته به نوع رتینوئید ها، غلظت های آنها متفاوت است. تریتینوئین با غلظت 0.1 درصد و رتینول ها با غلظت 4 درصد بهترین حالت استفاده برای انواع پوست را دارند. رتینوئید ها با سایر محصولات روشن کننده، تاثیر سریعتری روی پوست می گذارند. تاثیر آنها به تنهایی روی پوست ممکن است چند ماه به طول بیانجامد.
در همه رتینوئیدها بسته به نوع پوست، احتمال ایجاد سوزش، قرمزی، تحریک و خشکی پوست وجود دارد.

مطالب مفید دیگر: